Rendering world classics into Filipino is for PHL language, people –KWF translators

Book cover images: Komisyon sa Wikang Filipino

Five new literary translations were launched on August 23 as part of the month-long 25th anniversary celebration of the Komisyon sa Wikang Filipino (KWF).

The newest addition to the batch of KWF Aklat ng Bayan publications are Nicolas Pichay’s Haring Lear (the Filipino translation of Shakespeare’s tragedy King Lear), Ferdinand Jarin’s Paglalakbay sa Pusod ng Daigdig (Jules Verne’s science fiction classic A Journey to the Center of the Earth), Allan Derain’s Ang Kuwintas at Iba Pang Kuwento (a collection of Guy de Maupassant’s short stories, including “The Necklace”), Michael Jude Tumamac’s translation of J.M. Barrie's Peter Pan and Ergoe Tinio’s rendering into Filipino of Mary Shelley's science fiction landmark Frankenstein.

Translation begins with selection

The writers and scholars who worked on this batch of translations are a pleasant mix of first-time and accomplished translators.

Pichay, a Palanca Hall of Famer, said that it was UP professor emeritus Tony Mabesa who asked him to translate Shakespeare’s greatest tragedy into Filipino because the latter would like to stage it for Dulaang UP.

Mabesa is the theater company's founding artistic director. The play was Dulaang UP’s second offering for its 40th theater season last year.

Derain, an award-winning fictionist, had already translated “Tuwaang Attends a Wedding,” from the Manobo epic song, for a textbook on Philippine literature. He also translated a speech by former President Benigno Aquino III on the Bangsamoro Basic Law from English to Filipino.

He chose Maupassant because “madali ang [kaniyang] lengguwahe,” he told GMA News Online. “Mas madali kaysa halimbawa kay [William] Faulkner. Maraming mambabasa lalo na sa mga guro at kabataan ang nakabasa na sa mga kuwento niya, lalo na ang kuwentong ‘The Necklace.’ Sa tingin ko, maraming magkakainteres na mabasa sa Filipino ang kuwentong ito na pamilyar na pamilyar na sa kanila.”

Tumamac chose Peter Pan from a list of works for translation furnished by the Komisyon “dahil ito ay isang klasiko sa panitikang pambata, at ako ay nagsusulat at nag-aaral ng panitikang pambata,” he said.

The award-winning author, who also blogs about children’s literature, had already translated a couple of poems and children’s stories into Filipino. “Ngunit mas nagsasalin ako ng mga akdang pambata tungo sa iba pang wika sa bansa, tulad ng Cebuano, Hiligaynon, at mga katutubong wika namin sa Mindanao,” he explained.

Tinio, who said Frankenstein was the first work that she had translated, chose the novel “dahil iyon naroong akda ng babae para sa proyektong ito ng KWF at mahalaga sa aking matiyak na may maibibilang na gawa ng isang babae sa mga salin.”

Ernest Hemingway’s short story collection was assigned to Lucena-based Alvin Ursua, whose translation was published as Niyebe ng Kilimanjaro at Iba Pang Mga Kuwento.

Ursua, who won KWF’s Makata ng Taon 2012, is also a member of the literary organization Kataga, of which Jarin is a former president.

It was Tina Pangan of KWF, another Kataga member, who suggested that he translate Verne's classic of subterranean fiction.

“Pamilyar ako sa Around the World in Eighty Days ni Verne, pero hindi sa Journey. Mas nakita ko ito bilang isang oportunidad na kilalanin ang nobelistang Pranses kaya tinanggap ko ang proyekto,” Jarin noted.

“Bagong pakikipagsapalaran!” the author of Anim na Sabado ng Beyblade at Iba Pang Sanaysay said. “Bagong kakaibiganing awtor at pagte-‘testing the water’ sa isang di ko pa naisusulat na genre. Pangarap ko rin kasing makapagsulat ng isang nobela in the near future. At least sa pagsasalin ng Journey magkakaroon ako ng tsansang makapag-think and write na parang isang nobelista.”

The challenges of translating

Tumamac said that he faced several challenges in translating Peter Pan. “Siyempre, hindi mawawala ang kahirapan sa paghahanap ng katumbas ng mga salita mula sa Ingles, ng kulturang nakapaloob dito, mga paglalaro sa wika, at iba pa,” he said.

It was an easier road for King Lear translator Pichay. “Wala namang problemang kakaiba sa lahat ng pagsasalin. Kinailangan ko ring alamin kung kaya ng ating lengguahe ang iambic pentameter,” he said.

Derain said he ran into problems translating Maupassant’s story "Boule de Suif," translated into English as "Roly-Poly."

“[N]ahirapan akong hanapan ng katapat ang pangalang Mrs. Roly Poly. Hindi kasi talaga ito pangalan kundi bansag na parungit na ibinigay sa karakter dahil sa kaniyang itsura. Sa simula, gusto kong bigyan ng kultural na katapat. Anong Pinoy pastry kaya ang puwedeng maging katumbas ng roly-poly? Pero may historikal na konteksto kasi ang kuwento kaya di puwede ang bilo-bilo, mamon, gulaman, o anupaman. Masisira rin ang tragic na tono ng kuwento kung panatilihin ang roly-poly. Kaya pinakamadaling solusyon, huwag na lang isama sa koleksyon,” he said.

On her blog, Tinio said that while something is inevitably lost in any translation, she tried to make this loss as small as she possibly could.

“[I]to ang unang kailangan kong harapin sa pag-iisip ng uri ng wika—ng uri ng Filipino—na gagamitin ko,” she wrote.

Aside from representing women writers, choosing the right style for Frankenstein, which was published in 1818, also mattered to Tinio. “Inaamin kong natukso ako noong una na gumamit ng mas napapanahong pagwiwika sa aking salin para, sa isip ko, mailapit lalo ito sa nakararami. Pero magiging pagtataksil iyon sa akda,” she said.

“Totoo, hindi Filipino ng siglong 1800 ang ginamit kong wika sa aking salin, pero hindi rin (sana) ito makikitahan ng anakronismo. Sinikap kong ilapit ang pagwiwikang pinili ko sa tunog ng wika ng akda,” she also wrote.

To translate, or not to translate

Even before its launching, the translation project was met with some criticism. One source queried, “Why is KWF wasting resources to translate literary works from English into Filipino? Are they saying that Filipinos can’t read literature in English?”

“Ang opinyong iyon ay iiral lamang siguro sa napakaliit na porsiyento ng ating populasyon,” countered Tinio. “Tanggapin man ng mga Inglisero o hindi, marami pa rin sa mga Filipino ang hindi nakauunawa sa Ingles, kung pag-uusapan ang antas ng kakayahan sa pagbasang kailangan upang maunawaan ang mga akdang ito sa wikang iyon.”

Tumamac said that we should study English as a second or foreign language. “Sa ganoong lagay, hindi ito ang pangunahing wika natin ng pagdama, pagpapahayag ng mga saloobin, at iba pa. Sa madaling sabi, hindi ito ang pinakamalapit sa ating puso,” he said.

For Derain, the act of translation benefits not just readers but the language itself.

“Kung isa akong Amerikanong intelektuwal na kayang matuto ng iba pang wika bukod sa Ingles, at sabihing kaya kong matuto ng Filipino, magkakainteres akong basahin ang isang akda sa Filipino kahit nabasa ko na ito sa Ingles at kahit pa ako isang Amerikano. Sa kabuuan, hindi lang naman sa mga tao ginagawa ang pagsasalin. Para din ito sa mismong wika. Napapalakas at napapalago ang wika na sinubukang banatin ang kakayahan sa pagsasalin,” he explained.

Tumamac concurred, pointing out, “Kailangang isalin ang mga akdang banyaga sa wikang mas malapit sa atin nang mas maging malapit din sa atin ang pagbabasa at pagdalumat sa mga konseptong nakapaloob sa mga ito. Nakatutulong din ang pagsasalin ng wikang banyaga upang pagyamanin ang wikang Filipino dahil ipinapakita nito na may kakayahan ang Filipino na talakayin ang anumang bagay.”

In the end, translating a beloved classic into another language will help extend its reach to more people, not fewer.

“Naniniwala ako na lagpas pa sa pag-intindi sa literal na kahulugan ng mga
salita ang naitatanim sa atin ng pagbabasa,” Jarin said. “Katutubong akda man o banyaga. Hinahanap at madalas ay kusa nating natutuklasan ang koneksyon ng kabuuang naratibo ng bawat kuwento sa ating sariling karanasan at pagpapakahulugan sa mundo.”

Jarin believes that through translation, reading a work of literature becomes more personal to us rather than an obligation. “Maaaring ang lunan at naunang sensibilidad ng isang banyagang kuwento ay natural na banyaga rin subalit sa pagsasalin dito sa ating sariling wika, napapatining at nagbubukas ang kuwento sa atin ng mga realisasyon na awtomatikong naiuugnay natin sa personal at pambansang sensibilidad. Nagiging Pilipino ang kuwento. Nagiging atin ang kuwento.”

Quo vadis?

“Kayâ tayo nagsasalin ay para maiparating ang isang akda sa mas maraming tao, at maiparating sana sa paraang makakikitaan nila ng ganda—hindi lamang ng kahit anong ganda, kundi ng gandang nasa orihinal na akda,” said Tinio in her blog post.

Tumamac believes that translation will continue to thrive in the Philippines. “Sa katunayan, napakarami ngayong ginagagawang pagsasalin mula banyaga tungo sa wikang Filipino at sa iba pang wikang sa bansa. Ang National Books Store, Lampara House, Ateneo de Naga, Adarna House, at iba pa ay naglabas na ng mga salin ng mga akdang banyaga. At kung ganito ang magiging takbo sa mga susunod pang taon ay tiyak na dadami pa ang mga maisasaling akda,” he said.

Jarin hopes that works written in Filipino languages will in turn be tranlated into other languages. “Masarap pangarapin na sa nalalapit na hinaharap na ito, pag-uukulan din ng malaking pansin at interes ng mga banyagang manunulat, tagasalin at publikasyon, ang pagsasalin naman ng mga akdang Pilipino sa kani-kanilang sariling wika,” he said.

Derain agreed. “Mas astig na tayo kapag hindi na tayo kailangang magsalin ng mga banyagang idea sa sarili nating wika. Dahil ang susunod na lebel ng pagpapayaman ng sariling kultura kapag tayo na mismo ang lumilikha ng sarili nating mga ideya at konsepto at ang mga ideyang ito na galing atin ang siya namang isinasalin sa ibang wika.” — BM, GMA News